Pamięć i przestrzeń w świetle geopoetyki

0 Comments

Geopoetyka – definicja

Geopoetyka jest to stosunkowo młoda orientacja badawcza, której głównym zadaniem, wedle słów Elżbiety Rybickiej, jest „kompleksowe i wieloaspektowe analizowanie i interpretowanie interakcji pomiędzy twórczością literacką a przestrzenią literacką”[1]. Głównym pytaniem, jakie stawia przed sobą geopoetyka, jest to, co dzieje się w relacji poetyka – przestrzeń geograficzna – literatura. Jedną z nowości wprowadzonych przez geopoetykę jest odmienne myślenie o relacji przestrzeń geograficzna a literatura. Dotąd uważano, że przestrzeń może być tylko opisywana, odwzorowana w tekście literackim. Teraz coraz częściej okazuje się, że literatura „stwarza” miejsce, nadaje mu znaczenie (aspekt performatywny). Ulice getta, o których wspomina Edelman, dla czytelników jego książki już nie będą takie same, jak przed lekturą. Nacisk jest położony na podmiotowe doświadczenie konkretnego miejsca oraz na rolę miejsca w konkretnym doświadczeniu. Autorka artykułu zwraca szczególną uwagę na aspekt antropologiczny. Koncentruje się on na relacjach podmiotu i przestrzeni geograficznej. Prowadzi to z kolei do konieczności postawienia pytania o geograficzne ramy pamięci jednostkowej i jej związek z nurtem pisarstwa autobiograficznego.

Geografia, a autobiografia

Wzrost zainteresowania relacjami pomiędzy autobiografią a geografią staje się coraz bardziej widoczny w badaniach literackich. Jest to jednak inna biograficzność czy też autobiograficzność. W związku z tym rezygnuje się często z przedstawiania życia cudzego (biografizm) lub własnego (autobiografizm) w tradycyjnym linearnym porządku: od narodzin do śmierci. Biorąc pod uwagę te różnicę życie można przedstawić nie tylko chronologicznie, ale i za pośrednictwem konkretnych miejsc. Mówimy wtedy o porządku przestrzennym. Dochodzi przez to do połączenia dwóch perspektyw: historycznej i geograficznej. Przestrzeń nie jest już rozumiana tylko jako sceneria. Staje się aktywnym obszarem wielu różnych doświadczeń biograficznych, które bezpośrednio wpływają na kształt dzieła literackiego. Dojście do głosu sfery geograficznej we współczesnym dyskursie autobiograficznym wydaje się bardzo ważne. Odzyskujemy bowiem autobiografizm, który w świetle problematyki autokreacji i autofikcji nie był uznawany za możliwy. Zwrot w strefę „geo” rodzi ważne dla współczesnego literaturoznawstwa pytania o:

znaczenie doświadczenia miejsc i przestrzeni dla samopoznania, o napięcie pomiędzy lokalizacją i dyslokacją na trajektorii życia, o rolę miejsc autobiograficznych jako miejsc pamięci indywidualnej i kulturowej[2].

Geografia, a pamięć

Kolejnym ważnym dla geopoetyki zagadnieniem, łączącym się bezpośrednio z miejscem geograficznym jest problem pamięci autobiograficznej i mechanizmów jej działania. Najstarszym sposobem rozumienia jest model Augustyński, który traktuje miejsce jako „magazyn” pamięci. Jest jednak jeszcze możliwe inne rozumienie przestrzeni. Konkretne miejsca przestają być lokalizacją naszych wspomnień. Pobudzają one i aktywizują pamięć autobiograficzną oraz cielesną.

Dyskurs pamięci

Dyskurs pamięci jest pojęciem bardzo szerokim i rozległym dotyczącym wielu dziedzin. Co ciekawe największą karierę dyskursy pamięci zrobiły w literaturze. Literatura nowoczesna temat pamięci uczyniła jednym z najbardziej eksplorowanych i stale powracającym w XX wieku. Elżbieta Rybicka zauważa także szereg ważnych przyczyn, który ten zwrot w stronę pamięci spowodowały:

[…] w literaturze […] modernizacja, racjonalizacja i odczarowanie wywołały w niektórych przypadkach odruch ucieczki w przeszłość i uczyniły z pamięci prywatnej i kulturowej pojęcia kluczowe dla zrozumienia kondycji człowieka i sztuki[3].

Pamięć, a historia

Inaczej sprawa przedstawia się w historycznym dyskursie pamięci, gdzie te same przyczyny, które w literaturze były powodem wielkiej popularności pamięci w dyskursie historycznym spowodowały, iż do lat osiemdziesiątych XX wieku taka kategoria w naukach społecznych praktycznie nie istniała. Przełomem w kształtowaniu się historycznego dyskursu pamięci są lata siedemdziesiąte, w których to doszło do zbliżenia dyskursu historycznego i literackiego. Koniunktura memorialna zaznaczyła się bowiem w literackich formach autobiograficznych, literaturze świadectwa, muzealnictwie, archiwistyce, w teorii badań historycznych oraz literackich. Zastanawiające jest więc jakie są przyczyny tak znacznego wzrostu popularności wszechobecnej już polityki pamięci. Do jednych z głównych przyczyn zalicza się modernizację, która zburzyła dotychczasowy porządek świata.

Koncepcja Pierra Nory

Według Pierra Nory, powrót pamięci i jej popularność spowodowała modernizacja, która usunęła z naszego świata „cały zespół tradycji, pejzaży, zawodów, zwyczajów, stylów życia”[4]. Kolejnymi wyróżnionymi przyczynami są: klęska marksizmu pod względem intelektualnym, przyspieszenie historii oraz dekolonizacja „pamięci mniejszościowych”, ponowoczesne pragnienie „zaczarowania” świata, krytyka historii jako nauki. Zastanawiające jest, czy kariera pamięci w literaturze ma te same przyczyny? Odpowiedzi na to pytanie próbuje udzielić Elżbieta Rybicka, uważając że przełomową rolę spełnił rok 1989, czyli upadek komunizmu, inspiracje psychoanalityczne i filozoficzne. Wszystkie powyższe przyczyny doprowadziły do sytuacji, kiedy to literatura i historia operują tym samym słownikiem pojęć, a mianowicie: mesjanizmem, żałobą, traumą, apokalipsą, wzniosłością, tożsamością, odkupieniem, leczeniem, uleczeniem, świadectwem.

Pamieć, a inne pojęcia

Pamięć wchodzi w wiele związków z innymi pojęciami i obecna jest w wielu dyskursach metodologicznych. Nie możemy zatem pominąć bardzo ważnej relacji pamięć – przestrzeń. Według Elżbiety Rybickiej, można tę relację rozumieć na dwa sposoby. W węższym rozumieniu wspomnianego związku pojęć uważa ona, że:

relacje pomiędzy przestrzenią a pamięcią mogą oznaczać przede wszystkim obecność obiektów, śladów materialnych i praktyk o charakterze memoratywnym w określonym obszarze[5].

Szersze rozumienie tego pojęcia badaczka definiuje następująco:

szerokie i figuratywne rozumienie przestrzeni pamięci może odnosić się nie tylko do materialnych nośników, ale też do wyobrażeń, systemów wartości, wspomnień, emocji związanych z przeszłością przestrzeni rzeczywistych i kulturowych[6].

Geografia, a przestrzeń

Pojęcie przestrzeni jest jednak trudne do doprecyzowania, ponieważ problemem staje się wyróżnienie z przestrzeni kategorii mniejszych, które są z nią bezpośrednio związane. Trudno określić relacje pamięć – miejsce, pamięć – krajobraz, czy też pamięć – terytorium. Mimo wielu kwestii problematycznych we współczesnej geografii humanistycznej doszło do bardzo istotnej zmiany w rozumieniu przestrzeni i miejsca. Jeszcze do niedawna przestrzeń uważana była za kategorię abstrakcyjną w przeciwieństwie do miejsca jako czegoś konkretnego. W najnowszych badaniach przestrzeń przestała mieć charakter abstrakcyjny. Nie jest ona rozumiana już jako neutralny kontener.

Przestrzeń jest teraz aktywnym narzędziem, środkiem, celem i metodą działania. Wytwarzana jest społecznie, czyli inaczej mówiąc socjokulturowo, doświadczana przez zbiorowość oraz poszczególne indywidua. Przestrzeń warunkuje i kształtuje kulturę, społeczeństwo oraz tożsamość zarówno zbiorową, jak i jednostkową. Ustanawia ona także ramy pamięci i zapomnienia w perspektywie zbiorowej oraz indywidualnej, nabiera znaczeń symbolicznych i emocjonalnych. Przestrzeń pamięci może występować w różnych skalach. Dom jako mikroskala, Europa Środkowa jako makroskala.

Kategoria doświadczenia

W zależności od tego, który dyskurs będzie w naszych badaniach istotny główną dominantę będzie pełnił inny element. Biorąc pod uwagę dyskurs niefikcjonalny, autobiograficzny główny nacisk położony będzie na doświadczenie. Pojęcie doświadczenia nie jest jednak tak proste do określenia. Ma ono kilka aspektów.

Ryszard Nycz w swojej pracy wyróżnia cztery główne rodzaje tego pojęcia. Są to: doświadczenie jako „poddawanie próbie”, doświadczenie jako doznanie zmysłowe świata, doświadczenie jako poświadczenie sobą kontaktu z rzeczywistością, doświadczenie jako świadczenie, dawanie świadectwa[6]. Można zatem powiedzieć, że literackie topografie miejsc, mające za główną dominantę doświadczenie, są świadectwem spotkania z przestrzenią zarówno znaną, jak i nieznaną, świadectwem doznania owej przestrzeni, poświadczeniem przeżycia konkretnego miejsca lub też próbą kształtowania tożsamości i samoświadomości poprzez miejsce.


Bibliografia

[1] E. Rybicka: Geopoetyka: definicja. W: Tejże: Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich. Kraków 2014, s. 92.

[2] E. Rybicka: Auto/bio/geo/grafie. W: Tejże: Geopoetyka…, s 284.

[3] E. Rybicka: Trajektorie dyskursów pamięci. W: Tejże: Geopoetyka…., s. 297-298.

[4] P. Nora: Czas pamięci. Tłum. W. Dłuski „Res Publica Nowa” 2001, nr 7, s. 37.

[5] E. Rybicka: Pamięć i przestrzeń. W: Tejże: Geopoetyka…, s. 305.

[6] Tamże, s.305.

[6] R. Nycz: O nowoczesności jako doświadczeniu – uwagi na wstępie. W: Tegoż: Nowoczesność jako doświadczenie. Kraków 2006, s. 12-15.

Categories: